نخلستان های خرمای ایران

نخلستانهای زیبا و رؤیاانگیز جـنوب زندگی هزاران نفر از سـاکنین روسـتاها و ساحل‌نشینان آن نواحی را تأمین میکند. پرورش نخل یکی از راههای امرار معاش است. جنوبی‌ها‌ قرن‌ها‌ است که با بادوبوران وآفت مبارزه میکنند تا نخلی را بارور سازند.

خرما در جنوب ایران جزو غذای اصلی مردم اسـت و غیراز مصرف خوراکی از شاخ‌وبرگ و تنه آن هم استفاده‌ میشود‌ و وسایل گوناگونی ساخته و بفروش میرسانند.

در زبان فارسی درخت نخل را خرمابن (xorma bon) یا درخت خرما میگویند و در جنوب آنرا مخ (Max) یا ماهیا (Mahiya) مینامند. (طرح شماره‌ یـک‌)

کـاشت و برداشت خرما

نخل (ماهیا = مخ mox = mahia ) معمولأ درجائی به ثمر میرسد و میوه میدهد که سرش درآتش و پایش درآب باشد

* یک نوع خرما

1- تحقیقی است که درسال 1351 در‌ روستاهای‌ زیر‌ از استان ساحلی انجام پذیرفته‌ اسـت‌: روسـتای‌ احمدی Ahmadi از بخش حومه بندر بوشهر، بنه‌گز Bonegaz از بخش اهرم بندر بوشهر، حسی زیری Hosein-zeyri از بخش خورموج‌ بندربوشهر‌، دلوار‌ Delvar از بخش اهرم بندر بوشهر، جزیره شیف‌ cif‌ از بخش حومه بندر بوشهر، دوگران Dogerdon ازبخش حومه بـندر عـباس، ایسین Isin بخش حومه بندرعباس، رستمی Rostami از‌ بخش‌ شیبکوه‌ بندر لنگه، بندر چارک Carak از بخش شیبکوه بندر لنگه‌، بنار آب شیرین Bonar-e-ab-e-cirin بخش حومه برازجان، محمدآباد بخش حومه برازجان، تیرور Tiror بخش حومه میناب‌، کـهنوج‌ بـالا‌ Kahnug رودان، دم شـهر Domcahr بخش حومه میناب.

زیرا آفـتاب سـوزان‌ و آب فراوان برای رشد آن ضرورت کامل دارد.

«لنگار» وسیله شخم پای درخت نخل.

نخل دو نوع‌ نر‌ (= نر‌ mox-e-nor ) و ماده mox-e-mada (= مد) دارد که درخت نرآن میوه نـمیدهد‌ و فـقط‌ شـکوفه‌ میکند و معمولأ‌درختهای نخل خود رو نر هستند.

از روی «پیش» pis (شـاخ‌وبرگ) نـخل میتوان‌ تشخیص‌ داد‌ که نخل نر است یا ماده و به نخل‌های خودروی ماده قریبو (qaribu) میگویند.

کاشت‌ و پرورش‌ نخل در جنوب اکـثرأ بـصورت دیـم (baj) است و پرورش نخل آبی بعلت کمی‌ آب‌ در‌ جنوب خیلی کم مـشاهده میشود.

کشت نخل به دو صورت انجام میشود:

1- تخم (= محک mahak ) نخل‌ (mox‌) را میکارند.

2- جوانه یا پاجوش (دیمیت dimit ) نخل را میکارند

کاشت مـحک (mahak‌) مـاهیا‌:

زمـین‌ محل کشت نخل را مزماهیا (mazamahia) میگویند.

برای کاشتن محک mahak ماهیا ابتدا چـاله‌ای مـی‌کنند‌ که‌ اصطلاحأ آنرا گود (god) یا تیر (Tir) یا چال (cal) یا گوبند‌ (goband‌) یا‌ چهر (Cehra) میگویند. بعد محک (mahak) را داخـل چـاله مـیگذارند و روی آن را با خاک‌ میپوشانند‌ و مقداری‌ کود حیوانی (پهن) و کود ماهی (ماهی‌های ریز جـنوب بـنام مـوتو mutu و حشینه‌ hasine‌ را خشک کرده بعنوان کود پای درخت ماهیا میدهند) روی آن ریخته و آب میدهند تا زمانی‌ که‌ رشـد کـرده بـزرگ شود.

کاشت پاجوش (dimit) ماهیا:

یکی دیگر از طرق‌ ازدیاد‌ و تکثیر، کشت جوانه (پاجوش‌های dimit ) نخل مـیباشد‌.

یـک‌ درخت‌ نخل تا دهسال دیمیت میزند و نخل دیمیت‌ بین‌ ساقه و ریشه نزدیک بـخاک اسـت دیـمیت باید حدالقل هشت و حداکثر 15 سال بدرخت‌ مادر‌ (نخل) متصل باشد و ازآن تغذیه‌ نماید‌. جوانه‌ها هـم‌ بـدرخت‌ نخل‌ نر و هم بدرخت نخل ماده میزند‌ ولی‌ معمولأ دیمیت را از درخت نخل مـاده (mada) جـدا مـیکنند. جداکردن دیمیت‌ها‌ از‌ نخل در فصل زمستان (اسفندماه) و پائیز‌ (مهرماه) که هوا معتدل‌ و مناسب‌ است صورت مـیگیرد.

دیـمیت سه‌ ریشه‌ دارد و باید طوری آنرا از درخت اصلی ماهیا جدا کرد که بـریشه‌ها آسـیبی‌ نـرسد‌. برای جداکردن جوانه باین ترتیب‌ عمل‌ میکنند‌: ابتدا با منتیل‌ (mantil‌) یا «دیلم» (منتیل میله‌ایست‌ فـلزی‌ بـطول 100 سـانتیمتر با نوک تیز) خاک‌های اطراف آن را میکنند وبه وسیله چهرم‌ (Cehrama‌) = بیل) خاک‌ها را بـرمیدارند. کـاشتن دیمیت‌ بلافاصله‌ و حداکثر یکروز‌ بعداز‌ جداشدن‌ از درخت ماهیا باید‌ انجام شود.

برای کاشتن دیمیت ابتدا چـاله‌ای بـه عمق 1 تا 5/1 متر میکنند دیمیت را داخل‌ چاله‌ میگذارند و اطراف آنرا با خـاک مـیپوشانند‌ باید‌ نصف‌ تنه‌ دیمیت‌ درخاک باشد و سـپس‌ مـقداری‌ کـود پای آن میدهند و روی خاک را با منتیل mantil میکوبند تا مـحکم شـود و با مقدار‌ بوته‌ پشکر‌ peckar اطراف آنرا می پوشانند تا از‌ تابش‌ مستقیم‌ نور‌ خـورشید‌ درامـان‌ باشد و اطراف دیمیت هم مـقداری خـاراشتر xar-octor میگذارند. و دوهـفته مـتوالی هـنگام عصر بآن آب میدهند و بعداز این مـدت تـا سه ماه دوروز یکبار آب میدهند و بعد‌ ازسه‌ماه هفته‌ای یکبار و تا هنگامیکه ماهیا بـه سـه سالگی برسد بیست روز یکبار البته ایـن عمل در مورد مخ‌های آبـی اسـت.

زه (zeh) مرکز آبیاری نخل است یـعنی مـحلی که‌ آب‌ از آن‌جا بدیمیت میرسد و جوق Joq یا جوی راه آبی است که آب را از زه zeh بپای دیـمیت مـیرساند.

لنگار-وسیله شخم زدن زمین درمـورد مـاهیای دیـم (بج‌) تا‌ دوهـفته دسـتی با دله dale (سطل) آنرا آب مـیدهند و بـعد بامید خدا و آسمان یا بلطف طبیعت رهایش میسازند.

سالی یکبار در اسفندماه اطراف‌ دیمیت‌ کـاشته شـده را خیش (xic‌) میزنند‌ تا آب بهتر بآن بـرسد وسـیله خیش‌زدن را لنـگارموهش‌مز (Lengar-mohcemaz) مـیگویند کـه شبیه به لنگار زراعـتی است فقط کمی ازآن بزرگتر است. (شکل‌2).

خیش‌ پای دیمیت دوشمزه (cemeze‌) است‌ یعنی بصورت دوخط عمود بـرهم (+) زمـین پای آنرا خیش میزنند.

و نیز همه سـاله شـاخ و بـرگ‌های (پیـش) اضـافی قسمت زیرین دیـمیت را مـیبرند تا بهتر و زودتر رشد کند و بعد که رشد‌ کرد‌ و بزرگ شد و به ثمر رسید نیز هـمچنان پیـش‌های اضـافی آنرا می‌چینند چیدن پیش‌های اضافی ماهیا در دومـرحله انـجام مـیشود: یـکی مـوقع ثـمردادن (باردادن) و دیگری درهنگام برداشت محصول. چیدن شاخ و برگ‌ اضافی‌ را اصطلاحأ‌ پات و پت (pat-o-pot) کردن میگویند و دراین باره ضرب‌المثلی دارند که میکویند:

بویه به مشات ماهیا به‌ مشرات

boye be mocat mahia be mocrat

یعنی عروس بـا مشاطه‌ قشنگ‌ میشودو‌ ماهیا (نخل) با مشراب. (طرح شماره 3).

مشرات (mocrat) یک میله آهنی نوک‌تیز است که برای چیدن پیش‌ (‌‌pic‌) ها از آن استفاده میکنند نوع دیگر مشرات هم هست که چوبی اسـت‌ و آنـرا‌ از‌ درخت (kor) کر و یا کهنه (kehna) درست میکنند.

ماهیا اگر بصورت بج (دیم) کاشته شده‌ باشد بعد از دهسال و اگر آبی باشد بعداز شش‌سال به ثمر می‌نشیند که‌ اصطلاحأ میگویند ماهیا بـه‌ بـار‌ نشسته است.

دیمیت را تاوقتی که کوچک است فسیل (Fasil) و وقتی که بزرگ شد نخیل (naxil) میگویند و حداقل فاصله کاشتن دو دمیت باید 3 متر باشد که ایـن فـاصله را یک‌بند band‌ میگویند و یک ردیف دیـمیت یـا نخل کاشته شده را یک Ris ریس می‌نامند.

هوار دادن havar dadan (باروری):

ماهیای نر میوه نمیدهد و فقط شکوفه میکند این شکوفه پنگ (pang) یا جامر‌ jamar‌ یا دل dol در محفظه‌ایست بشکل مـاهی کـه سروته آن باریک است و مـیان آن پهـن و ضخیم. به غلاف این محفظه در فارسی نارونه و درعربی کفری میگویند و اصطلاح محلی آن درجنوب‌ تقلک‌ (Toqolak) یا تقل (Toqol) یا کرز karza یا تقل (taqel) یا برتقل (bor-taqel) یا تف (Tofa) است این محفظه زرد رنگ است و تـا زمـانی که پاره نشده بآن‌ تف‌ tofa می‌گویند و وقتی پاره شد میگویند تف ترکد Tofa terakeda یا تار tare فاش fac شده یعنی تاره پاره شد.

شاخه میانی پنگ pang را پنگاش pangac یا پنگاشت‌ pangact‌ یا‌ دارپنگ dar pang یا مهر‌ mahr‌ میگویند‌ و خوشه‌های مـتصل بـه dar-pang دارپنگ را روس ros یـا چو Co می‌نامند و یک شاخه از چو Co را لنگار Lengar‌ و شاخه‌ میانی‌ آنرا رساله resala میگویند و دانه‌هائی که روی لنگار‌ Langar‌ هست کتک katak یـا جت jot یا خلالو xalalo نام دارد.

ابتدای شکفته‌شدن تف tofa دانه‌هائی کوچکتر از گندم‌ رویـ‌ کـتک‌ Katak هـا ظاهر میشود که این دانه‌ها گرده‌های ماهیای‌نر است‌ که خرماکاران پنگ pang را تکان داده و گردها راجمع میکنند و روی شکوفه مـاده ‌ ‌هـوار میدهند تا خرما «سیس» sis‌ نشود و‌ میوه‌ آن شیرین و شاداب شود و درغیر اینصورت میوه آن نرک شـده و قـبل‌ از‌ رسـیدن می‌گندد و ازبین میرود.

برای هوار دادن نری مناسب است که نارس نباشد و رسا rasa باشد‌ یعنی‌ گـرده‌ داشته باشد تقل toqol نخل نارس را konaq کونق میگویند یعنی نخل‌ بی‌گرده‌ و مرحله‌ قبل از رسـاشدن را زز (zez) میگویند. و تاوقتی که تـقل toqol کـوتی است شیرین‌ و خوردنی‌ است‌، ولی وقتی شکفته شد و بازشد خوراکی نیست و سفت میشود. تقل toqol را بفارسی غنچه‌ خرما‌ یانارونه مینامند.

خرماکاران از اوائل بهمن‌ماه باروری یا هوار دادن ماهیای ماده را‌ شروع‌ میکنند‌. پس از اینکه گرده نر را روی مـاده هوار دادند بعد از 120 روز‌ خارک‌ xark میشود و بعداز 60 روز خرما آماده چیدن است و 3 الی 4 روز هم خرما‌ را‌ جلوی‌ آفتاب میگذارند تابهتر برسد سپس خرما آماده برداشت (مصرف = یازش yazec ) میگردد.

پیوند زدن:

نخل‌های‌ خودرو‌ خرس (xoros) معمولأ‌ماهیای نر هـستند روسـتائیانی که بانخل و پرورش آن سروکار دارند‌ قادرند‌ که‌ نخل نر را تبدیل بهنخل ماده کنند. و باین ترتیب عمل میکنند پیش‌های pic ماهیای‌نر را‌ از‌ طول‌ با دست شکاف میدهند این شکاف باید تا انتهای پیش بـرسد. ایـن‌ عمل‌ را در سه نوبت متوالی انجام میدهند. ثمر انی نخل خودرو که تبدیل به نخل ماده‌ شد‌ گرد و قرمز یا زردرنگ است، پیش‌های تازه درآمده رامرا mera میگویند.

برداشت‌ یا‌ خـرماچیدن یـا لونده Lunda

درفصل برداشت محصول‌ مردان‌ باوسایل‌ کار به پای نخل میروند آنها در‌ شناختن‌ انواع خرما تبحری خاص دارند و هیچ وقت خرماهای مختلف را با هم مخلوط‌ نمی‌کنند‌ و با توجه به ایـن امـر‌ کـه‌ خرما انواع‌ مختلف‌ دارد‌ اهمیت کـار آنـها بـیشتر بچشم می‌خورد‌ ـ پرون‌ پشتی مخصوص خرماچینان است که بهنگام بالا رفتن از درخت آنرا به‌ پشت‌ خود می‌بندند و بالا میروند و سبدهای حـصیری‌ بـنام گـزی هست که‌ آنرا‌ بهنگام بالارفتن روی سرخود قرار‌ مـیدهند‌ و خـرمای چیده شده را درون آن میریزند.

اولین نخلی که محصول میدهد bagaci‌ بگشی‌ است، و آخرین نخلی که محصول‌ میدهد‌ nalasu‌ نلسو است، محصول‌ نـخل‌ زامـر دو و پیـ‌پا از‌ همه‌ نخل‌ها بیشتر است، نخل شکری سرخ محصولش از همه نـخل‌ها کمتر است. یک بته‌ (bote‌) نخل بطور متوسط بین 100 تا‌ 120‌ کیلو محصول‌ میدهد‌.

بهترین‌ نولا خرما از درخت‌ خضراوی xazravi اسـت کـه خـرکش سبز است، و بعد بهترین نوع خرما از درخت شکری سفید‌ است‌.

گـرانترین فـسیل خارو xaru است که‌ بهای‌ هربته‌ آن‌ 350‌ تا 300 ریال‌ است‌، ارزان‌ترین فسیل مصلی (moselli) است که 20 تا 10 ریـال قـیمت دارد. از روی پیـش و ثمر‌ نوع‌ نخل‌ را می‌شناسند.